సంక్రాంతి పండుగలో మూడో రోజు కనుమకు ప్రత్యేక స్థానం ఉంది. కనుమను ప్రధానంగా పశువులకు అంకితం చేస్తారు. రైతుల తోడుగా ఉంటూ ఏడాది పొడవునా శ్రమించే పశువులను ఈరోజు స్నానం చేయించి, రంగులు అద్దుకుని, పూలతో అలంకరిస్తారు. పశువులను పూజించడం ద్వారా వాటి సహాయానికి కృతజ్ఞతలు తెలియజేయడం ఆనవాయితీగా కొనసాగుతుంది. కనుమ రోజు మినప వడలు, నాటుకోడి పులుసు వంటి ప్రత్యేక వంటకాలు తప్పనిసరిగా తయారు చేస్తారు. గ్రామాల్లో ప్రతి ఇంటి పొగతో, ఈ రోజుకు సంబంధించి ఒక ప్రత్యేకత కనిపిస్తుంది. ఈ రోజు కాకులు కూడా కదలవని నానుడి ఉంది. కనుమ రోజున ప్రయాణం చేయకూడదనే ఆచారం వెనుక, ఒకరితో ఒకరు సమకాలీనంగా ఉండాలని, ఆనందంగా సమయం గడపాలనే ఉద్దేశం ఉంది. కనుమ రోజున తెలుగు వారు రథం ముగ్గు వేయడం విశేషమైన సంప్రదాయం.
ఈ రథం ముగ్గుకు సంబంధించి పురాణగాథలు చాలా ఉన్నాయి. రథం ముగ్గు ద్వారా మనిషి శరీరాన్ని రథంగా, దానిని నడిపేవారిని దైవమని భావిస్తారు. ఈ దేహమనే రథాన్ని సరైన దారిలో నడిపించమని దైవాన్ని ప్రార్థించడం ఈ ఆచారం వెనుక తాత్పర్యం. బలిచక్రవర్తి కథ ప్రకారం, అతనిని పాతాళంలోకి సాగనంపేందుకు రథం ముగ్గు వేస్తారని నమ్మకం. రథం ముగ్గు ఇంటి ముందు నుంచే ప్రారంభమై, వీధిలోని ఇళ్లను కలుపుతూ వేయడం వల్ల సమాజం మొత్తం కలిసికట్టుగా ఉండాలని సందేశం ఇస్తుంది. ఈ ఆచారం గ్రామీణ ప్రాంతాల్లో మనుగడ కొనసాగిస్తున్న సంక్రాంతి ఉత్సవానికి ప్రత్యేక ఆకర్షణ. కనుమకు సంబంధించిన ఈ సంప్రదాయాలు రైతుల జీవన విధానానికి అంకితం కాగా, పండుగ ఆనందాన్ని సమాజం మొత్తానికి పంచే ప్రయత్నం చేస్తాయి. ఈ అనుబంధాలు పల్లె జీవన శైలిని, గ్రామీణ సంస్కృతిని ప్రతిబింబించడమే కాకుండా, మనిషి ప్రకృతితో ఉన్న బంధాన్ని కూడా గుర్తు చేస్తాయి.
